Άρθρο της Leonor Coutinho, που εκδόθηκε στο «Cyprus Economic Review», ανοίγει τον κύκλο της δημόσιας συζήτησης για τη διαχείριση των εσόδων από το φυσικό αέριο. Το άρθρο της Leonor Coutinho, «The Resource Curse and Fiscal Policy» κρίνεται ως μία σημαντική παρέμβαση στον δημόσιο διάλογο που γίνεται στην Κύπρο γύρω από το θέμα του φυσικού αερίου. Καταρχάς, ως ένα από τα πρώτα άρθρα σε ακαδημαϊκή έκδοση που ασχολείται με τις οικονομικές προκλήσεις της εκμετάλλευσης των φυσικών μας πόρων, ίσως να αποτελέσει το έναυσμα για μία σειρά άλλων «παρεμβάσεων» με ακαδημαϊκή υφή.
Επιπλέον, το άρθρο αποτελεί μία καλή αρχή για τον δημόσιο διάλογο, αφού παρουσιάζει, σε γενικές γραμμές, μέρος της υφιστάμενης οικονομικής βιβλιογραφίας για το θέμα της «κατάρας των πόρων», ενώ παρουσιάζει επιγραμματικά και μία σειρά από παραδείγματα χωρών.
Ως αποτυχίες, παρουσιάζει το Μεξικό, τη Νιγηρία και τη Σαουδική Αραβία, ενώ ως παραδείγματα χωρών που διαχειρίστηκαν καλύτερα τα έσοδα από τους φυσικούς τους πόρους, παρουσιάζει τη πολιτεία της Αλάσκας στις ΗΠΑ, την Μποτσουάνα, την Ινδονησία, τη Χιλή και τη Μαλαισία.
Ίσως να υπάρχουν πιο ενδιαφέροντα –και πιο ακραία– παραδείγματα που θα μπορούσε να χρησιμοποιήσει η κ. Coutinho, αλλά σίγουρα επιτυγχάνει να συνδέσει τα παραδείγματά της με τη βιβλιογραφία που παρουσιάζει στο κείμενο.
Σε μια περίοδο όπου, στην Κύπρο ακούγονται εκτιμήσεις για μυθικά πλούτη από την εκμετάλλευση του φυσικού αερίου, είναι σημαντική μία ακαδημαϊκή παρέμβαση που καταρρίπτει τον μύθο των εύκολων λύσεων. Όπως δείχνουν, μάλιστα, τα περισσότερα από τα ιστορικά παραδείγματα κρατών που είχαν μεγάλα απότομα έσοδα από φυσικούς πόρους (πετρέλαιο, φυσικό αέριο, διαμάντια, μέταλλα, χρυσάφι, ακόμα και σιτάρι στην αρχαιότητα), η εκμετάλλευση αυτών των πόρων πιο συχνά δημιουργεί παρά λύνει οικονομικά προβλήματα.
Η κ. Coutinho αναφέρει χαρακτηριστικά πως «πολλές μελέτες έχουν υπογραμμίσει πως, σε γενικές γραμμές, οι χώρες με πλούτο σε φυσικούς πόρους αναπτύσσονται (οικονομικά) πιο αργά από τους γείτονές τους με λίγο φυσικό πλούτο, αντί να αναπτύσσονται ταχύτερα, όπως θα ανέμενε κανείς».
Οι λόγοι για τους οποίους ο φυσικός πλούτος λειτουργεί σαν κατάρα παρά σαν ευλογία, είναι, κατατάσσονται, σύμφωνα με τη σχετική βιβλιογραφία, σε έξι κατηγορίες: α) την ολλανδική νόσο, β) την επιδείνωση της διακυβέρνησης γ) υπερ-επένδυση στο κεφάλαιο, δ) υπό-επένδυση στο ανθρώπινο κεφάλαιο, ε) υπό-ανάπτυξη των κεφαλαιακών αγορών, και στ) αυξημένη μακροοικονομική αστάθεια. Το τελευταίο διάστημα, όμως, η σχετική βιβλιογραφία, σύμφωνα με την κ. Coutinho, έχει εστιάσει την προσοχή της σε ένα άλλο πολύ σημαντικό παράγοντα που σχετίζεται με την ποιότητα των κρατικών θεσμών.
Με το αίσθημα πως «υπάρχουν μπόλικα χρήματα» να επικρατεί, ενισχύεται όλο και περισσότερο, γράφει, η αναζήτηση πολιτικών ενοικίων και οι πιέσεις από ομάδες συμφερόντων οδηγούν στο «φαινόμενο της αδηφαγίας» (voracity effect) με το οποίο τα έσοδα κατασπαταλούνται χωρίς να υπάρχει μακροπρόθεσμο όφελος για την κοινωνία.
Το σημείο αυτό είναι ιδιαίτερα σημαντικό, αφού αφορά και την Κύπρο άμεσα: Οι πειρασμοί των πολιτικών και των εκάστοτε κυβερνώντων να ικανοποιούν την αναζήτηση πολιτικών ενοικίων, ενισχύεται από την αδυναμία των κρατικών θεσμών να περιορίσουν τη συμπεριφορά των πολιτικών και των εκάστοτε κυβερνώντων.
Έτσι, υπάρχει «ανοικτός δρόμος» στην Κυπριακή Δημοκρατία για να πέσει στο λάθος που, όπως σημειώνει η Leonor Coutinho, έχει αποτελέσει αντικείμενο εκτενούς ανάλυσης και μελέτης στο τελευταίο διάστημα. Μέσα σε ένα παρόμοιο πλαίσιο, σημαντικό ζήτημα αποτελεί και η τάση των κυβερνήσεων να προχωρούν με μεγαλεπήβολα πρότζεκτ που έχουν χαμηλές αποδόσεις και τα οποία αραιώνουν (crowd out) την ιδιωτική επένδυση.
Χαρακτηριστικά παραδείγματα για αυτές τις τάσεις, αποτελούν το Κατάρ (που αντιμετώπισε τραπεζική κρίση και κρίση ακινήτων) αλλά και το Ντουμπάι, όπου οι μεγάλες μειώσεις στα έσοδα από το πετρέλαιο έχουν αφήσει το Εμιράτο εκτεθειμένο σε δανεισμό που έγινε για να ολοκληρωθούν τα μεγαλεπήβολα πρότζεκτ με χαμηλές αποδόσεις.
Έτσι, μπορεί τα αμιγώς οικονομοτεχνικά προβλήματα που τίθενται για χώρες που ανακαλύπτουν ξαφνικά μεγάλο πλούτο, να είναι ιδιαίτερα επικίνδυνες, αλλά και η πολιτική διάσταση των ζητημάτων που τίθενται, είναι επίσης εξαιρετικά σημαντική. «Η κακή διαχείριση των μεγάλων ξαφνικών εσόδων (windfall) μπορεί, πραγματικά, να είναι ένα από τις πιο σημαντικές αιτίες για την ‘‘κατάρα των πόρων’’ και σε αυτή μπορούν να εντοπιστούν οι περισσότερες από τις άλλες αιτίες» που προκαλούν προβλήματα, σημειώνει η Coutinho.
Πάντως, η θεωρία δεν δίνει συγκεκριμένες απαντήσεις για τον τρόπο με τον οποίο θα πρέπει ένα κράτος να διαχειριστεί τα μεγάλα και ξαφνικά έσοδα. Ωστόσο, είναι ταυτόχρονα σαφές πως υπάρχουν ξεκάθαρες κατευθυντήριες γραμμές: Η δημοσιονομική πολιτική δεν πρέπει να βασίζεται στα συγκεκριμένα έσοδα, ενώ ταυτόχρονα θα πρέπει να υιοθετούνται αντικυκλικές πολιτικές.
Επιπλέον, πρέπει να υιοθετηθούν μέτρα για την αποφυγή του πληθωρισμού και την ενίσχυση των άλλων τομέων της οικονομίας. Επίσης, ιδιαίτερης σημασίας είναι η στήριξη της παιδείας, σε μεγάλο βαθμό, διότι η αύξηση των κεφαλαίων αυξάνει τον λόγο κεφαλαίου ανά εργαζόμενο, δημιουργώντας κινδύνους για την παραγωγικότητα ανά εργαζόμενο. Η διαφάνεια διαδραματίζει επίσης σημαντικότατο ρόλο, ενώ σημαντική είναι η εξασφάλιση πως τα έσοδα θα χρησιμοποιηθούν σε βάθος χρόνου, προστατεύοντας την αειφορία της ανάπτυξης.
Σε κάθε περίπτωση, σημειώνει η δρ Coutinho, δεν πρέπει τα έσοδα να αφιερωθούν στην αύξηση της κατανάλωσης, να προκαλέσουν αυξημένο δανεισμό, να καταλήξουν σε μια πρόσκαιρη ικανοποίηση απαιτήσεων για πολιτικά ενοίκια και να λειτουργήσουν επεκτατικά στον δημόσιο τομέα.
Στις πιο πολλές περιπτώσεις προς αποφυγή, σημειώνει, ένα μεγάλο μέρος των εσόδων «στράφηκε προς την εγχώρια απορρόφηση και επομένως δεν υπήρχε αποτελεσματική στρατηγική για την ‘‘αποστείρωση’’ των επιπτώσεων που έχουν τα σοκ των τιμών στα πετρελαιοειδή πάνω στην πραγματική τιμή συναλλάγματος. Τα μεγάλα ξαφνικά έσοδα προορίζονταν από τις κυβερνήσεις για αισιόδοξα επενδυτικά πρότζεκτ με χαμηλές αποδόσεις και για να επεκταθεί ο δημόσιος τομέας».
Οι κατευθυντήριες γραμμές για αποφυγή της «κατάρας»
Σύμφωνα με την αναδρομή που κάνει η δρ Coutinho στη σχετική βιβλιογραφία, τα συμπεράσματα στα οποία καταλήγει η θεωρία για τη διαχείριση των πόρων σε περίπτωση ανακάλυψης μεγάλου φυσικού πλούτου είναι απλά:
1. Να υιοθετηθεί ένα «γερό θεσμικό πλαίσιο» που να αποκλείει από τη διαχείριση των εσόδων από «βραχυπρόθεσμα πολιτικά συμφέροντα και την παρέμβαση των διαφόρων λόμπι». Ένα τέτοιο πλαίσιο πρέπει να οδηγεί σε αυξημένες αποταμιεύσεις από πλευράς της κυβέρνησης όταν υπάρχουν αυξημένα κέρδη και την αύξηση των δαπανών σε δύσκολες εποχές (αντικυκλική πολιτική)
2. Τα έσοδα πρέπει να στραφούν προς, πρώτο την παιδεία και την υγεία, και δεύτερο τη διεύρυνση της οικονομικής βάσης. Η επένδυση στην παιδεία και την υγεία αποτελεί μέσο πολλαπλασιασμού των ωφελημάτων από τα κέρδη, αλλά και άσκηση μιας πολιτικής που εστιάζεται στην αλληλεγγύη μεταξύ των γενεών. Επιπλέον, η επέκταση της οικονομικής βάσης, με έμφαση, τόσο στους εμπορεύσιμους, όσο και στους μη εμπορεύσιμους τομείς, διασφαλίζει την αειφορία της ανάπτυξης και εξασφαλίσει εναντίων των σοκ.
3. Πρέπει να ακολουθηθούν πολιτικές για την προστασία της οικονομίας και της κοινωνίας από τις επιπτώσεις του πληθωρισμού. Πέρα από την «αποστείρωση» των εσόδων με επενδύσεις εκτός της χώρας, πρέπει να διασφαλιστεί επίσης πως δεν θα υπάρξει και συνεχής δημοσιονομική επέκταση. Στις χώρες που αντιμετώπισαν το πρόβλημα του ξαφνικού πλούτου επιτυχώς, παρατηρείται η υιοθέτηση δημοσιονομικών κανόνων που εμποδίζουν τις εκάστοτε κυβερνήσεις από την αλόγιστη δαπάνη για ωφελήματα και την ικανοποίηση πολιτικών ενοικίων.
Info
Το άρθρο είναι της δρ Leonor Coutinho και φέρει τον τίτλο «The Resource Curse and Fiscal Policy» (Η κατάρα των πόρων και η δημοσιονομική πολιτική) εκδόθηκε από το «Cyprus Economic Review», τ. 5, αρ. 1, σ. 43-70 (2011). Είναι διαθέσιμο διαδικτυακά στη διεύθυνση του Κέντρου Οικονομικών Ερευνών (ΚΟΕ) του Πανεπιστημίου Κύπρου: http://www.ucy.ac.cy/goto/ecorece/en-US/about.aspx
Food for Thought 